Ζ-Ο

Ζαμάν φου
Σε ποια περίπτωση λέγεται: για άνθρωπο συνειδητά αδιάφορο
Από πού προήλθε: Από τη γαλλική φράση je m’en fous (=αδιαφορώ).

***

Η καρδιά σου είναι από σίδερο
Σε ποια περίπτωση λέγεται: για κάποιον σκληρόκαρδο, που αντέχει στην συναισθηματική πίεση.
Από πού προήλθε: ομηρική φράση που χρησιμοποιεί ο Έκτορας για να προοικονομήσει το θάνατο του Αχιλλέα (Ιλιάδα, Χ 357). «ἦ γὰρ σοί γε σιδήρεος ἐν φρεσὶ θυμός», δηλαδή «τί σίδερο σου ‘ναι η καρδιά στα στήθια».

***

Η μερίδα του λέοντος
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάπου διανέμεται το μεγαλύτερο μέρος ενός πράγματος.
Από πού προήλθε: η φράση προέρχεται από το μύθο του Αισώπου «Λιοντάρι, γάιδαρος και αλεπού». Το λιοντάρι, έχοντας γεράσει, διάλεξε ως βοηθούς του το γάιδαρο για τη φωνή του και την αλεπού για την πονηριά της. Την πρώτη μέρα που βγήκαν για κυνήγι, τη μοιρασιά έκανε ο γάιδαρος και δίκαιος όπως ήταν, μοίρασε ίσα μερίδια σε όλους. Το λιοντάρι όρμησε και τον έφαγε. Είπε τότε στην αλεπού να μοιράσει. Εκείνη έδωσε όλο το κυνήγι στο λιοντάρι και κράτησε μόνο δυο κότες για τον εαυτό της. Εξ’ ου και η μερίδα του λέοντος.

***

Θα σε γδάρω ζωντανό
Από πού προήλθε: Επί Τουρκοκρατίας ήταν ένας ακόμα αποτρόπαιος τρόπος θανάτωσης κάποιου ραγιά από τους ευρηματικότατους κατακτητές. Οι Τούρκοι πάντως ίσως και να διάβαζαν πολύ αρχαία Ελλάδα καθώς το μαρτύριο φέρεται να το έχει κάνει πρώτος ο θεός της μουσικής, Απόλλωνας, ο οποίος προσκλήθηκε σε αγώνα μουσικής από τον εξαίρετο μουσικό Μαρσύα που ισχυρίστηκε ότι θα τον κέρδιζε. Ο Μαρσύας ήταν δεξιοτέχνης, κέρδιζε τον αγώνα ώσπου ο Απόλλωνας έπαιξε αναστρέφοντας την κιθάρα του, γεγονός που κέρδισε τις εντυπώσεις της άμεμπτης κριτικής επιτροπής. Τότε για να τιμωρήσει τον ηττημένο που είχε τολμήσει να τον αμφισβητήσει τόσο έντονα, ο Απόλλωνας διέταξε έναν δούλο να τον δέσει και να τον γδάρει ζωντανό. Η φράση έμεινε ως τεράστιου μεγέθους τιμωρία.

***

Θα στις βρέξω
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν απειλούμε ότι θα δείρουμε κάποιον, κυριολεκτικά ή περιπαιχτικά.
Από πού προήλθε: πιθανότερη εκδοχή η συνήθεια να βρέχουν μια σανίδα προτού ξυλοφορτώσουν κάποιον, γεγονός που κάνει το ξύλο πιο ανυπόφορο. Το «θα στις βρέξω» λοιπόν πιθανότατα σημαίνει «θα σε δείρω με βρεγμένη σανίδα».

***

Κάνει την πάπια
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάποιον κάνει τον ανήξερο για κάτι που προφανώς γνωρίζει.
Από πού προήλθε: Αυτός που κρατούσε τα κλειδιά του παλατιού στα βυζαντινά χρόνια λεγόταν Παπίας. Με τον καιρό το όνομα «Παπίας» έγινε τίτλος τιμής που αποδιδόταν σε κάποιον έμπιστο της αυλής του αυτοκράτορα. Κάποτε ‘ηρθε ο καιρός και έγινε Παπίας του παλατιού ο Ιωάννης Χανδρινός, άνθρωπος σκληρός και ύπουλος, ως λέγεται. Όταν κανείς του παραπονιόταν πως τον είχε αδικηθεί από τον ίδιο, ο Χανδρινός του έλεγε υποκριτικά πως «είσαι ο καλύτερος μου φίλος». Η διπροσωπία του αυτή έμεινε παροιμιώδης ώστε όταν κανείς φαινόταν να προσποιείται τον ανήξερο σε κάποιο θέμα που οι υπόλοιποι υπέθεταν ότι γνώριζε, του έλεγαν ειρωνικά «ποιείς τον Παπία». Με μια μικρή παραφθορά έφτασε ως εμάς και μάλιστα ιδιαιτέρως διάσημη.

***

Κάθε κατεργάρης στον πάγκο του
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν θέλουμε να δηλώσουμε, κυριολεκτικά ή περιπαικτικά, ότι καθένας πρέπει να επιστρέψει στο πόστο του, στην εργασία του.
Από πού προήλθε: κάτεργο ήταν το πλοίο (πλεούμενη φυλακή ουσιαστικά) όπου δούλευαν πρώην κατάδικοι, άνθρωποι δηλαδή με πλούσια ζωή στις φυλακές και στις σπουδαίες πράξεις! Αυτοί αναλάμβαναν να τραβούν το κουπί των πλοίων και το όνομα τους-καθώς εργάζονταν στα κάτεργα- ήταν κατεργάρηδες. Όταν είχε καιρό, το καράβι αγκυροβολούσε και το πλήρωμα ξαπόσταινε. Μα σαν έπεφτε ο αέρας και έπρεπε να ξεκινήσουν ξανά, το βούκινο φώναζε «κάθε κατεργάρης στον πάγκο του».

***

Και την πίτα ολόκληρη και το σκύλο χορτάτο
Σε ποια περίπτωση λέγεται: για κάθε άνθρωπο που τα θέλει όλα δικά του
Από πού προήλθε: άγνωστη η πηγή δημιουργίας της φράσης. Αυτό που μας είναι γνωστό είναι ότι όλοι οι λαοί έχουν παρόμοιες παροιμίες για τον πλεονέκτη άνθρωπο. Π.χ. θέλει και αιχμάλωτο, θέλει και λύτρα (ισπανική).

***

Και το κουκούτσι αμύγδαλο
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάποιος δεν πετάει τίποτε από κάποιο πράγμα και το αξιοποιεί εξ’ ολοκλήρου.
Από πού προήλθε: η πλήρης φράση είναι «καϊσί βερίκοκο και το κουκούτσι αμύγδαλο». Ο καρπός της καϊσιάς (ποικιλία βερίκοκου) είναι γλυκός ενώ το κουκούτσι της είναι μεγάλο. Έτσι επικράτησε η φράση για όποιον αξιοποιεί τα πάντα.

***

Κάποιος φούρνος θα γκρεμίστηκε
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάτι συμβαίνει πολύ σπάνια ή αναπάντεχα.
Από πού προήλθε: Στην Αθήνα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους κι εντεύθεν οι φούρνοι ήταν λιγοστοί αναλογικά με τους κατοίκους. Τόσο λίγοι που αναλογούσε σχεδόν ένας φούρνος για κάθε συνοικία ολόκληρη. Κι αυτό γιατί οι νοικοκυρές συνήθως ζύμωναν μόνες τους οπότε οι πελάτες των φούρνων ήταν λίγοι. Όταν λοιπόν ερχόταν στο σπίτι κάποιου ένας απροσδόκητος επισκέπτης, οι νοικοκυραίοι έλεγαν περιπαιχτικά ότι θα γκρεμίστηκε κάποιος φούρνος (ο κοντινός του επισκέπτη), εννοώντας ότι ο επισκέπτης έφτασε ως το σπίτι τους αναζητώντας φούρνο να αγοράσει ψωμί.

***

Λουκούλλειο γεύμα
Σε ποια περίπτωση λέγεται: για πλούσιο, πολυτελή γεύματα.
Από πού προήλθε: ο ρωμαίος στρατηγός και πολιτικός Λεύκιος Λικίνιος Λούκουλλος όταν αποσύρθηκε από το δημόσιο βίο (πόλεμος, πολιτική), έζησε ζωή με ανέσεις και ηδονές απολαμβάνοντας τον μεγάλο του πλούτο. Τα πολυτελή δείπνα που παρέθετε στους καλεσμένους του στις διάφορες επαύλεις του έμειναν στην ιστορία.

***

Μαύρο φίδι που σ’ έφαγε
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν προειδοποιούμε έντονα κάποιον πως αν δεν κάνει κάτι θα υποστεί μεγάλη τιμωρία.
Από πού προήλθε: ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων λέγεται ότι τελείωνε κάθε του διαταγή με αυτήν ακριβώς τη φράση. «Όποιος παρακούσει, μαύρο φίδι που τον έφαγε».

***

Με το νι και με το σίγμα
Σε ποια περίπτωση λέγεται: σημαίνει ότι είπα κάτι με κάθε λεπτομέρεια, με ακρίβεια.
Από πού προήλθε: όταν παλιότερα τα παιδιά μάθαιναν τα υποκοριστικά, άρχισαν να μαθαίνουν από το δάσκαλο ότι διάφορες λέξεις έχαναν το τελικό τους –ν και –ς (π.χ. παιδίν, παιδί, στέψις, στέψι κτλ). Όταν στους τελευταίους αιώνες άρχισαν να γράφουν αυτές τις λέξεις λοιπόν χωρίς το τελικό -ν και -ς, οι τύποι που είχαν το νι και σίγμα θεωρούνταν από διάφορους ως πιο σωστοί. Γι’ αυτό, όποιος μιλούσε με το νι και με το σίγμα, μιλούσε με ακρίβεια, μιλούσε σωστά.

***

Μήλο της Έριδος
Σε ποια περίπτωση λέγεται: μήλο της Έριδος είναι καθετί που μπορεί να αποτελέσει αιτία προστριβής.
Από πού προήλθε: Στο γάμο του βασιλιά Πηλέα και της Θέτιδας κλήθηκαν όλοι οι θεοί εκτός από τη θεά της φιλονικίας Έριδα. Θυμωμένη εκείνη πέταξε ένα μήλο στους καλεσμένους που έγραφε «στην ομορφότερη». Η Αφροδίτη, η Ήρα και η Αθηνά φιλονίκησαν για το ποια ήταν η ομορφότερη. Έτσι κλήθηκε ο Πάρις, ο περίφημος γιος του Πριάμου, να δώσει τη λύση. Ο Πάρις έδωσε το μήλο στην Αφροδίτη που του υποσχέθηκε ότι θα του χαρίσει την πιο όμορφη γυναίκα ως σύζυγο και όχι στην Αθηνά που του υποσχέθηκε σοφία και στην Ήρα που θα του χάριζε οικογενειακή ευτυχία. Τη συνέχεια την ξέρουμε: ο Πάρις πήρε την ωραία Ελένη και έγινε της Τροίας…

***

Μου βγήκε/μου ‘φυγε η ψυχή
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν έχουμε προσπαθήσει και κοπιάσει πολύ για κάτι.
Από πού προήλθε: η φράση μπορεί να αιτιολογηθεί ποικιλοτρόπως λόγω ακριβώς του πολυσύνθετου νοήματός της. Ο Ιπποκράτης θεωρούσε την υγρασία του σώματος ένα από τα επτά μέρη της ψυχής. Καθώς όταν κοπιάζουμε πολύ για κάτι, ιδρώνουμε και σχεδόν νιώθουμε αφυδατωμένοι, η φράση μπορεί να ερμηνευθεί και έτσι. Στην ταινία «21 γραμμάρια» ο σκηνοθέτης Ιναρίτου μας δίδαξε ότι όταν ο άνθρωπος φεύγει από τον κόσμο, χάνει 21 γραμμάρια. Τόσο ζυγίζει η ψυχή του…

***

Μου ήρθε λουκούμι
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάποια κατάσταση ή γεγονός μας είναι πολύ βολική.
Από πού προήλθε: το λουκούμι, πριν συμβεί η οργιώδης ανάπτυξη της ζαχαροπλαστικής και των γλυκισμάτων, ήταν για πολλές δεκαετίες το καλύτερο και πιο επιθυμητό γλυκό και μάλιστα σερβιρόταν είτε μετά το γλυκό είτε μαζί με κάποιο ρόφημα. Ως εξαιρετικό γευστικό συμπλήρωμα λοιπόν (μικρό στο μέγεθος και αρκετά γλυκό) η φράση «μου ήρθε λουκούμι» υποδηλώνει ακριβώς την ωραία αίσθηση που σου αφήνει μια κατάσταση όταν έρχεται.

***

Μου κάθισε στο σβέρκο
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάποιος με ενοχλεί και περιορίζει τις κινήσεις και επιλογές μου.
Από πού προήλθε: Τα βόδια και τα γαϊδούρια τα έζευαν οι χωρικοί για να οργώνουν τη γη. Η ζεύξη τους όμως απαιτούσε να μπει ο ζυγός πάνω στο σβέρκο τους για να τα περιορίζει και να μην κάνουν ό,τι θέλουν.

***

Μπάτε σκύλοι αλέστε κι αλεστικά μη δώσετε
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν μια κατάσταση ή ένας τόπος λειτουργεί δίχως όρια και κανόνες.
Από πού προήλθε: Οι άνθρωποι του Σουλτάνου επί Τουρκοκρατίας (σκύλοι) έμπαιναν στους μύλους των ραγιάδων, άλεθαν σιτάρι, έπαιρναν όσο αλεύρι ήθελαν και έφευγαν δίχως να πληρώσουν τίποτε στους μυλωνάδες που δε μπορούσαν ούτε να διαμαρτυρηθούν.

Να μου λείπει το βύσσινο
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν θέλουμε να αρνηθούμε κάτι έναντι κάποιου προφανώς ευτελούς τιμήματος.
Από πού προήλθε: αρχές του 20ου αιώνα σε κάποιο καφενείο, ένας πολίτης παρήγγειλε ένα βύσσινο να κεράσει τον βουλευτή που καθόταν στο ίδιο μαγαζί προκειμένου να επιτύχει κάποιο ρουσφέτι. Ο βουλευτής όμως δεν βοήθησε κι ο πολίτης πήρε πίσω το κέρασμα φωνάζοντας στο σερβιτόρο «να λείπει το βύσσινο».

***

Ο Μάρτης μέσα, ο γύφτος έξω
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν μια δράση, έχει μια συγκεκριμένη πάντα αντίδραση (αποτέλεσμα, συνέπεια).
Από πού προήλθε: Στις αρχές του Μάρτη, με τον τελειωμό του χειμώνα, οι Γύφτοι συνήθιζαν να μετακινούνται για τόπους όπου τα ζώα τους θα μπορούσαν να βοσκήσουν. Εγκατέλειπαν λοιπόν τις παρυφές των χωριών και των πόλεων όπου κατασκήνωναν τους χειμώνες. Έτσι προέκυψε η φράση.

***

Ομελέτα χωρίς αβγά δε γίνεται
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν πρέπει να κάνουμε κάτι που προϋποθέτει απαραίτητα κάτι άλλο.
Από πού προήλθε: η φράση ανήκει στον Σκιπίωνα τον Αφρικανό (που νίκησε τον Αννίβα στους Καρχηδονιακούς πολέμους) ο οποίος βλέποντας τους στρατιώτες του να δυσανασχετούν για διάφορες αποφάσεις του, τους έστειλε να του φέρουν αβγά και αφού τα έσπασε είπε την περίφημη φράση παρομοιάζοντας την ομελέτα με την επερχόμενη μάχη.

***

Όποιος έχει τα γένια, έχει και τα χτένια
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όποιος έχει το αξίωμα και τα προνόμιά του, έχει και τις ευθύνες του.
Από πού προήλθε: λέγεται ότι αποτελεί απάντηση του γιου του Αλή Πασά στον πατέρα του που «προβληματιζόταν» γιατί ο γιος του χωρίς να κάνει τίποτα ζούσε καλύτερα ακόμα και από τον ίδιο.

***

Όσα δε φτάνει η αλεπού τα κάνει κρεμαστάρια
Σε ποια περίπτωση λέγεται: όταν κάποιος μειώνει τη σημασία κάποιου πράγματος που δε μπορεί να επιτύχει.
Από πού προήλθε: από μύθο του Αισώπου («Η αλεπού και το σταφύλι») όπου η αλεπού περνώντας κάτω από μια κληματαριά, ζήλεψε τα σταφύλια, πήδηξε να τα φτάσει κι όταν δεν το κατάφερε τα χαρακτήρισε αγουρίδες.